ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ 

                                                                                     

Ο 11ος αιώνας μ.Χ., όπως προλέχθη υπήρξε ο πλέον ειρηνικός αιώνας της μέσης βυζαντινής περιόδου για την Αττική, όπου αναπτύχθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες για την ανοικοδόμηση της Αθήνας. Εμφανίστηκε μάλιστα μια νέα αρχιτεκτονική σχολή με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, ενώ παράλληλα, ακολουθήθηκαν και τα Κωνσταντινουπολίτικα πρότυπα. Είναι η εποχή (10ος -12ος αιώνας μ.Χ.), που αναγείρονται  ιδίαις δαπαναις μεγάλος αριθμός εκκλησιών, περιορισμένων συνήθως διαστάσεων, σε κτήματα πλουσίων Αθηναίων, που ακτινοβολούν μια πνευματικότητα. Οι ναοί αυτοί είναι κομψοτεχνήματα μέτρου και αρμονίας και διακρίνονται τόσο για την ιδιαίτερα επιμελημένη κατασκευή τους όσο και τις καλλιτεχνικές προθέσεις των δημιουργών τους. Συγκεκριμένα, χαρακτηρίζονται από λεπτό αρχιτεκτονικό αίσθημα, διαπνέονται από ωραίες αναλογίες στη συγκρότηση των μαζών και από λιτότητα στις εναλλαγές των επιπέδων και στον διάκοσμο.Είναι πραγματικά αξιοθαύμαστη και δυσερμήνευτη η ανέγερση τέτοιων πολυδάπανων και πανέμορφων μνημείων μέσα σε μια φτωχή επαρχιακή πόλη αποτελούμενη από πρόχειρα φτιαγμένους και χωρίς κανένα πολεοδομικό σχέδιο οικισμούς.  

Από τις πολυάριθμες εκκλησίες του 10ου -12ου αιώνος μ.Χ. διατηρούνται μέχρι σήμερα σε καλή κατάσταση 8, ενώ ακόμα 3 σώζονται  ενσωματωμένες σε μεταγενέστερες προσθήκες. (βλέπε σχετική ενότητα εδώ)

Επικρατών αρχιτεκτονικός ρυθμός των ναών αυτών, είναι ο σταυροειδής εγγεγραμμένος στις διάφορες παραλλαγές του. Αναλόγως του αριθμού των κιόνων οι τύποι των εκκλησιών διακρίνονται σε απλούς, δικίονους και τατρακίονους. Η επιλογή κάθε φορά της παραλλαγής του σταυροειδούς τύπου του ναού, γινόταν βάσει της μορφολογίας του εδάφους, της προσβάσεως των μαστόρων σε υλικά, των οικονομικών δεδομένων και βασικά των χρήσεων του ναού.

Άλλος τύπος ναού που απαντάται στην Μεσοβυζαντινή Αθήνα είναι ο οκταγωνικός, στον οποίο ο τρούλλος του ναού στηρίζεται σε οκτώ τόξα. Ο τύπος αυτός δεν είχε ευρύτερη διάδοση, καθότι δεν μπορούσε να εφαρμοστεί σε μικρής κλίμακες εκκλησίες, γεγονός που καθιστούσε ιδιαίτερα δαπανηρή την ανέγερσή του.

Για περισσότερες πληροφορίες ανατρέξτε στο τέλος της ενότητας.

Ανατολικής πλευρά Παναγίας Καπνικαρέας,

Οι ναοί των Αθηνών λοιπόν, έχουν αρμονικές αναλογίες και σχετικά πλούσιες διακοσμημένες όψεις, καθότι οι βυζαντινοί αρκούνταν στην διακόσμηση της θύρας, του παραθύρου και του αετώματος προκειμένου να βρει τη φυσιογνωμία του ο ναός. Οι προσόψεις έχουν κατασκευαστεί συνήθως από ισόδομους πωρόλιθους διακοσμημένους με κόκκινα τούβλα (πλίνθους), τεχνική γνωστή ως πλινθοπερίκλειστος τρόπος οικοδόμησης. Οι εξωτερικοί τοίχοι των ναών διακοσμούνται με οδοντωτές ταινίες γύρω από τα μονόλοβα ή δίλοβα (παράθυρο που έχει αψιδωτό υπέρθυρο με ένα ή δύο μικρά τόξα) παράθυρα και με τη χρήση κουφικών. (Τα κουφικά είναι διακοσμητικά μοτίβα που μιμούνται την πρώτη αραβική γραφή, η οποία και εμφανίστηκε τον 7ο αι. μ.Χ.στην Κούφα της Μεσοποταμίας). Οι εσωτερικές επιφάνειες των ναών, είχαν αμελέστερη τη δομή, δεδομένου ότι καλύπτοταν με επιχρίσματα και τοιχογραφίες.

---

Άγιοι Θεόδωροι Κλαυθμώνος.

Άγιοι Απόστολοι Σολάκη.

Άγιοι Ασώματοι Θησείου.

Τρούλλος Παναγίας Γοργοεπηκόου.

Χαρακτηριστικό στοιχείων των Αθηναϊκών Βυζαντινών εκκλησιών είναι η κομψότητα των τρούλλων τους. Ο «Αθηναϊκός Τρούλος», που μπορούμε να τον συναντήσουμε και στην περιοχή της Μάνης, είναι οκτάπλευρος, με οκτώ μονόλοβα παράθυρα και με λευκούς λίθινους κιονίσκους στις ακμές του. Οι κιονίσκοι αυτοί καταλήγουν σε κιονόκρανο, όπου στηρίζονται μαρμάρινα τόξα. Ο μικρός κατά κανόνα τρούλος σκεπάζεται με κόκκινα κεραμίδια βυζαντινού τύπου.

---

ΑΡΧΕΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΝΑΟΔΟΜΙΑΣ 

Η βυζαντινή ναοδομία στηριζόταν σε κάποιες βασικές αρχές, που τηρούνταν απαρέγκλιτα και εξακολουθούν να τηρούνται σε μεγάλο βαθμό έως και σήμερα. Σύμφωνα με αυτές:

•  η μορφή του ναού καθορίζεται αποκλειστικά από τον εσωτερικό χώρο του,

• η μέγιστη δυνατή λειτουργικότητα του λατρευτικού χώρου (διάταξη ιερού βήματος, κυρίως ναού, προνάου, υπερώου κ.λπ), αποτελεί το πρωταρχικό μέλημα του αρχιτέκτονα,

•  ο θεολογικός συμβολισμό της αρχιτεκτονικής (τρούλος συμβολίζει τον ουρανό, η σταυρεπίστεγη σκέπαση του ναού θυμίζει το σύμβολο της νίκης του θανάτου κ.λπ) διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην μορφή των ανεγειρομένων ναών,

• οι διαστάσεις του ναού καθορίζονται πάντα με μέτρο τον άνθρωπο,

• τα μέρη του ναού καθορίζουν το όλο.
  

Γίνεται εύκολα κατανοητό λοιπόν, ότι οι βυζαντινοί ναοί ανεγείρονται προκειμένου να καλύψουν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις λειτουργικές ανάγκες των πιστών. Για αυτό τον λόγο, ανέκαθεν οι αρχιτέκτονες των Ορθοδόξων εκκλησιών επιμελούντο περισσότερο το εσωτερικό τους μέρος σε σχέση με το εξωτερικό.

Αντικρίζοντας όμως, την αξεπέραστη εξωτερική ομορφιά των βυζαντινών μνημείων της Αθήνας, η σκέψη του σύγχρονου επισκέπτη στρέφεται αυτόματα στην αρχική μορφή του εσωτερικού των ναών αυτών. Δυστυχώς, οι ειδικοί δεν είναι σε θέση να μας αποδώσουν ολοκληρωμένη εικόνα για το εσωτερικό των ναών, καθότι ο χρόνος υπήρξε καταλυτικός στην διάβρωσή των στοιχείων τους. Αγιογραφίες της εποχής εκείνης δεν υφίστανται πλέον στους Αθηναϊκούς ναούς, καθότι καταστράφηκαν από υγρασία και πυρκαγιές, ενώ τα υπολείμματα τους επιχρωματίστηκαν ατυχώς κατά τον 19ο – 20ο αιώνα  με κακής καλλιτεχνικής ποιότητας αγιογραφίες (λαμπρή εξαίρεση αποτελεί η δουλειά του κυρ. Φώτη Κόντογλου στην Καπνικαρέα). Ομοίως, έχουν καταστραφεί ολοσχερώς τα τέμπλα, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις αντικαταστάθηκαν από νεότερα, κατά την προαναφερθείσα περίοδο. 

Γενικότερα, το εσωτερικό των επισκέψιμων και εν λειτουργία σήμερα ενοριακών ναών, δεν θυμίζουν τίποτα από την εποχή εκείνη και δεν συνάδουν καθόλου με το εξωτερικό κάλλος των ναών, ακολουθώντας μια αμφιβόλου αισθητικής ποιότητας  τέχνης, την Ναζαρινή τέχνη.

Για αυτό ακριβώς τον λόγο, ο βυζαντινός περίπατός μας στην Αθήνα αγνοεί το εσωτερικό των Ναών, καθότι δεν έχει καμιά σχέση με την αισθητικής της Βυζαντινής εποχής.

ΣΤΑΥΡΟΕΙΔΕΙΣ ΕΓΓΕΓΡΑΜΜΕΝΟΙ ΝΑΟΙ

Ο ρυθμός του σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού είναι αποτέλεσμα μακράς εξελικτικής πορείας της βυζαντινής αρχιτεκτονικής. Σταυροειδής εγγεγραμμένος καλείται εκείνος ο ναός, που ο τρούλος του υποβαστάζεται από τέσσερις ημικυκλικές καμάρες διατασσόμενες  σταυροειδώς. Δηλαδή, οι καμάρες αυτές,  διαγράφουν στη στέγη του ναού το σημείο του σταυρού

Ο τρούλος εδράζεται με τη βοήθεια τεσσάρων σφαιρικών τριγώνων στις γωνίες σε τέσσερα τόξα, που καταλήγουν σε κολώνες ή πεσούς.

Ο σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο τύπος υποδιαιρείται στις ακόλουθες κατηγορίες:

                            α) Σύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος.

Το ιερό βήμα σε αυτόν τον ρυθμό, προστίθεται στο σταυρικό τετράγωνο, ως ανεξάρτητος χώρος.

Κάτοψη ναού Παναγίας Καπνικαρέας. Ο σταυρός εγγράπτεται στον κυρίως ναό με το πιο έντονο γκρι χρώμα.

Κάτοψη ναού Γοργοεπηκόου - Αγίου Ελευθερίου.

                β) Ημισύνθετος σταυροειδής εγγεγραμμένος.  

Το ιερό βήμα προστίθεται στο σταυρικό τετράγωνο, ωστόσο οι δύο χώροι δεν διαχωρίζονται με σαφήνεια μεταξύ τους.

Κάτοψη Αγίου Ιωάννου Θεολόγου Πλάκας.

γ) Απλός τετρακιόνιος-τετράστυλος σταυροειδής εγγεγραμμένος.

Δεν υφίσταται ανεξάρτητος χώρος για το ιερό.

Κάτοψη Αγίων Αποστόλων Σολάκη.

Κάτοψη ναού Αγίων Ασωμάτων Θησείου.

δ) Δικιόνιος - δίστυλος σταυροειδής εγγεγραμμένος.

Ο τρούλος στα ανατολικά δεν έχει αυτόνομα στηρίγματα και στηρίζεται στους τοίχους που χωρίζουν τα παραβήματα. Δεν υφίσταται και πάλι ανεξάρτητος χώρος για το ιερό.

ΣΤΑΥΡΟΕΙΔΗΣ ΟΚΤΑΓΩΝΙΚΟΣ ΡΥΘΜΟΣ

                     ε) Σταυροειδής οκταγωνικός ρυθμός.

Βασικό χαρακτηριστικό του οκταγωνικού τύπου είναι ότι η διάμετρος του τρούλου τείνει να μεγαλώνει όσο αυτός υψώνεται. Ο στηριζόμενος σε οκτώ τόξα τρούλους καλύπτει μεγάλο μέρος του συνόλου του οικοδομήματος. Έτσι το χαμηλό και μεγάλο τύμπανο του τρούλου δίνει μια αίσθηση ενότητας στην εκκλησία, όντας ορατός από όλα τα σημεία της, ενώ ο μεγάλος αριθμός παραθύρων του επιτρέπει σε περισσότερο φως να καταγαύζει το χώρο.

Κάτοψη ναού Σωτήρος Λυκοδήμου.