ΠΑΝΑΓΙΑ ΠΑΝΤΑΝΑΣΣΑ ΜΟΝΑΣΤΗΡΑΚΙΟΥ

ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ

Βρίσκεται κοντά στη συμβολή της οδού Αθηνάς με την οδό Ερμού, στην πλατεία Μοναστηρακίου, ακριβώς απέναντι από τον σταθμό του Μετρό «Μοναστηράκι».

Για να δείτε το ναό μέσω Google Street View πατήστε εδώ.

ΓΕΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Η Παναγία η Παντάνασσα αν και άγνωστη για τους περισσότερους Αθηναίους είναι ένας από τους παλαιοτέρους Ναούς της πόλεώς. Η Εκκλησία, που στην εποχής της Τουρκοκρατίας μετετράπη  σε καθολικό Ιεράς Μονής, έδωσε το όνομά της όχι μόνο σε ολόκληρη την πλατεία Μοναστηρακίου, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή, γνωστή έκτοτε ως «Μοναστηράκι».
Τύπος: Καμαροσκέπαστη Βασιλική.
Χρονολογία ανεγέρσεως: κάπου μεταξύ 7ου – 11ου αιώνος μ.Χ., με πιθανότερη εκδοχή αυτή του 10ου αιώνος μ.Χ.

Δυστυχώς οι παρεμβάσεις, που υπολογίζεται ότι πραγματοποιήθηκαν κάπου στον 17ο αιώνα μ.Χ. για την συντήρησή και την μετατροπή του Ναού σε καθολικό Μοναστηριού, ήταν τέτοιας εκτάσεως, που πολλοί. αρχαιολόγοι – βυζαντινολόγοι να τον τοποθετούν  στην λίστα των μεταβυζαντινών μνημείων της Αθήνας.

 Ο Ναός σήμερα είναι ενοριακός και εξυπηρετείται από τον π. Γαβριήλ Τεκνετζόγλου. 
Τηλέφωνο Ναού: 210-3213038
Πανήγυρις: της Κοιμήσεως Θεοτόκου στις 15 Αυγούστου.

ΟΝΟΜΑΣΙΑ

Αρχικά η Εκκλησία της Παντάνασσας (της Βασίλισσας των πάντων) Θεοτόκου, ήταν ιδιόκτητος Ναός του πλούσιου Αθηναίου της εποχής Νικολάου Μπονεφατζή. Αργότερα μετετράπη σε καθολικό γυναικείου μοναστηρίου, που τα κτίσματα του κάλυπταν το σύνολο της πλατείας, γι' αυτό και λεγόταν και «Μέγα Μοναστήριον». Με την πάροδο του χρόνου, όμως άρχισε η  παρακμή του, με αποτέλεσμα να μετατραπεί τελικά σε μετόχι της Μονής Καισαριανής και αργότερα σε ενοριακό Ναό. Έκτοτε ο Ναός της Παντάνασσας απέκτησε το προσωνύμιο «Μοναστηράκι».

Η πλατεία Μοναστηρακίου.

ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Ο ιερός Ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου Παντάνασσας πιθανόν να είναι ο αρχαιότερος Ναός των Αθηνών, αν και οι απόψεις των ειδικών για τον ακριβή αιώνα ανεγέρσεως τους είναι αντικρουόμενες, ελλείψει γραπτών ιστορικών πηγών.  Αυτό συμβαίνει κυρίως, λόγω των εκτεταμένων παρεμβάσεων, που έλαβαν χώρα κατά την Τουρκοκρατία, αλλά και κατά τα νεώτερα χρόνια και αλλοίωσαν σημαντικά την μορφή του Ναού.

Ο τύπος της καμαροσκεπαστής βασιλικής του Ναού, αποτελεί τον μεταβατικό τύπο της βυζαντινής ναοδομίας από την παλαιοχριστιανική βασιλική στον σταυροειδή εγγεγραμμένο Ναό. Για αυτόν τον λόγο οι γνωστοί αρχαιολόγοι  Σωτηρίου και ο Wulff τοποθέτησαν την ανέγερση του Ναού γύρω στον 8ο αιώνα μ.Χ., όπου και θεωρούν ότι ανάγονται όλες οι καμαροσκέπαστες βασιλικές της Αθήνας. Αντίθετα ο Ορλανδός και ο Ξυγγόπουλος θεωρούν ότι η αρχική Εκκλησία κτίσθηκε τον 10ο αιώνα μ.Χ..

Νότια άποψη Ναού Παντάνασσας.

Η Παντάνασσα από ψηλά.

Σημαντικές πληροφορίες για την ιστορία του Ναού αντλούνται από ένα μεταβυζαντινό σιγίλιο του 1678 μ.Χ. Στο επίσημο αυτό έγγραφο, αναφέρεται ότι το Μεγάλο Μοναστήρι (όπως ονομάζετο ο Ναός κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατίας), κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας ήταν «ανδρώο» Μοναστήρι, προσαρτημένο στη Μονή της Καισαριανής. Αντίθετα κατά την εποχή υπογραφής του σιγιλίου το μοναστήρι λειτουργούσε ως «γυναικείον καταγώγιον», δηλαδή ως γυναικεία Μονή. Η Μονή με τα πέριξ κελιά της ευρισκόμενα στο χώρο της σημερινής πλατείας, ήταν περιφραγμένη, έχουσα στην ιδιοκτησία της την ευρύτερη περιοχή. Εκείνη την εποχή πολλές άπορες και ορφανές κοπέλες της επαρχίας κατέρχονταν στην Αθήνα και λαμβάναν το μοναχικό σχήμα. Κύρια ασχολία των μοναχών ήταν οι καλλιέργειες και τα εργόχειρα.  Οι μοναχές έπλεκαν χοντρά μάλλινα υφάσματα και τα πουλούσαν σε μικρά καταστήματα- παραπήγματα που είχαν ανοικοδομήσει δίπλα στο τοίχο της Εκκλησίας, τα οποία στη συνέχεια δόθηκαν σε ιδιώτες και σταδιακά δημιουργήθηκε η αγορά πέριξ του μοναστηρακίου.

Το 2002 μ.Χ.  το Υπουργείο Πολιτισμού ταυτόχρονα με τα έργα διανοίξεως του σταθμού ΜΕΤΡΟ Μοναστηράκι διεξήγαγε ευρείας κλίμακας ανασκαφές. Οι εν λόγω ανασκαφές, που πραγματοποιήθηκαν στο πλαίσιο των εργασιών στερέωσης του εδάφους (είχε προηγηθεί το σεισμός του 1999 μ.Χ.) και αποκαταστάσεως του Ναού στην προτέρα του μορφή κατά το δυνατόν, έφεραν στο φως άγνωστα στοιχεία της οικοδομικής ιστορίας του. Παρέμεινε ωστόσο η προσθήκη του ογκώδους κωδωνοστασίου. Συγκεκριμένα τα ευρήματα, περιελάμβαναν κατάλοιπα μεσοβυζαντινού κοιμητηριακού Ναού, απομεινάρια μωσαϊκού του 5ου αιώνα μ.Χ., δύο οικοδομικές φάσεις του Ναού πρώιμων μεταβυζαντινών χρόνων, λείψανα των οποίων ενσωματώθηκαν στη σημερινή τρίκλιτη καμαροσκέπαστη μεταβυζαντινή βασιλική, ερείπια του συγκροτήματος του Μεγάλου Μοναστηριού που περιέβαλλε την Παντάνασσα, καθώς και δεκάδες σπαράγματα τοιχογραφιών του 16ου αιώνα μ.Χ..

Φωτογραφία από την ανασκαφή κεντρικού κλίτους Παντάνασσας (φωτο Α' Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων).

Σπαράγματα ανευρεθέντων Αγιογραφιών Παντανάσσης (φωτο Α' Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων)

Φωτογραφία από τις ανασκαφές, που πραγματοποιήθηκαν στην πλατεία Μοναστηρακίου (φωτο Α' Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων).

Επίσης με την ιστορία της Παναγιάς Παντάνασσας της Αθήνας, σχετίζονται και δύο μεγάλες προσωπικότητες της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας. Ο όσιος Λουκάς ο εν Στειρίω (896-953 μ.Χ.), ο οποίος εδώ εκάρη μοναχός και ο Άγιος Νεκτάριος ο Πενταπόλεως ο εν Αιγίνη, ο οποίος υπηρέτησε εδώ ως διάκονος μεταξύ των ετών 1881-1885 μ.Χ..
Τέλος, αξίζει να σημειωθεί, ότι ανάμεσα στα ιερά σεβάσματα της Εκκλησίας περιλαμβάνονται: α) Η θαυματουργός εικόνα της άγιας Θέκλας η Αγαθοκλείας, που Εκκλησία της υπήρχε στην ομώνυμη παρακείμενη οδό, β) οι μικρές εικόνες του τέμπλου, αγιογραφημένες διά χειρός του μεγάλου αγιογράφου μας κυρ. Φώτη Κόντογλου και γ) η εικόνα του αγίου Νεκταρίου Πενταπόλεως, στο επιγονάτιο της οποίας έχει τοποθετηθεί απότριμμα του ιερού λειψάνου του Αγίου προς προσκύνηση, δ) μια μεγάλη σύγχρονη φορητή ολόσωμη εικόνα της Παναγίας Γοργοεπηκόου της Αθηνιώτισσας, που αγιογραφήθηκε επί του προτύπου μιας ανευρεθείσας αντίστοιχης εικόνας στο Κάιρο της Αλεξανδρείας.

Παλιά Σχέδια και Φωτογραφίες Ναού.

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Ο Ναός, όπως έχει ήδη προελέχθη ανήκει στον μεταβατικό αρχιτεκτονικό ρυθμό της καμαροσκέπαστης τρίκλιτης βασιλικής, εξωτερικών διαστάσεων 17 x 17 μέτρων. Η καμαροσκέπαστη βασιλική είναι η ανατολικού τύπου βασιλική και συναντάται αποκλειστικά στις ανατολικές επαρχίες της Ρωµαϊκής αυτοκρατορίας.

 Η Παντάνασσα είναι τρίκλιτη βασιλική, χωριζόμενη εσωτερικά με πεσσούς και με υπερυψωμένο καμαροσκέπαστο το μεσαίο κλίτος , δηλαδή ημικυλινδρικό, ενώ τα πλαϊνά κλίτη καλύπτονται εξωτερικώς µε αµφικλινή στέγη.

Δυτική άποψη Παναγίας Παντάνασσας.

Τομές κατά μήκος και πλάτος και Κάτοψη Παναγίας Παντάνασσας. (σχέδιο Ορλάνδου 1925 μ.Χ.)

Ο αρχικός βυζαντινός Ναός δεν είχε νάρθηκα, γυναικωνίτη και κωδωνοστάσιο, μέρη που προστέθηκαν στις αρχές του 20ου αιώνα μ.Χ.. Ο Ναός δεν ακολουθεί τη συνήθη Αθηναϊκή πλινθοπερίκλειστη τοιχοδομία, αλλά είναι κτισμένος με ακανόνιστους λίθους, στους οποίους παρεμβάλλονται υλικό παλαιοχριστιανικών ναών, ενώ σε κάθε μία από τις τέσσερις γωνίες του οικοδομήματος έχει εντοιχιστεί από ένα αρχαιοελληνικό κιονόκρανο.

Στην ανατολική πλευρά του Ναού διακρίνεται μία μόνο κόγχη, η οποία είναι τρίπλευρη εξωτερικά. Εσωτερικά το Ιερό Βήμα χωρίζεται με παχείς τοίχους σε τρία μέρη: το καθ' αυτό Ιερό Βήμα, την Πρόθεση (αριστερά) και το Διακονικό (δεξιά), που επικοινωνούν μεταξύ τους με αψιδωτές θύρες.
Στη δυτική πλευρά του Ναού συναντούμε τρεις ορθογώνιες θύρες, που η καθεμιά αντιστοιχεί σε ένα από τα κλίτη.
Λόγω γεωλογικών μεταβολών και μεταγενέστερης διαρρύθμισης της πλατείας και των παρακειμένων οδών, σήμερα η Εκκλησία κατά το 1/3 περίπου βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. 

Λοιπές φωτογραφίες Παντάνασσσας.

​Byzantine Athens